Leonardo da Vinci'yi etkileyen Cizreli bilim adamı

1136 Cizre doğumlu El-Cezeri; ya da tam adıyla ‘Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezerî’, İslam’ın altın çağında yaşamış önemli bir Müslüman bilimci ve mühendis. Cizreli büyük mucit, bilgisayarların ve kumputürün temellerini atan alim, fen ve teknik adamı, robot, saatlar, su makinaları, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos,otomatik çocuk oyuncakları gibi 60 makine mucidi ve dünyanın ilk sibernitik bilginidir. Sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilen Ebû’l İz El Cezeri'nin Leonardo da Vinci'ye ilham kaynağı olduğu düşünülür. Lakabını yaşadığı şehirden alan El Cezeri, öğrenimini Camia Medresesi'nde tamamlayarak, fizik ve mekanik alanlarında yoğunlaştı ve pek çok ilke ve buluşa imza attı. Bugüne kadar ulaşan ve bilim dünyasında çığır açan Kitab-ül Hiyel adlı bir yazılı eseri de bulunuyor. El-Cezeri’nin en önemli eserleri arasında mekanik saatler geliyor. Bu saatleri oluştururken hidro-mekanik etkilerle denge kurma yöntemini kullanarak günümüzde bile görenleri hayran bırakan karmaşık sistemler oluşturmayı başarmış. Çarpıcı bir mühendislik dehasına sahip El-Cezeri’nin diğer iki önemli saati ise Kale ve Mum Saati. Kale Saati, zamanı göstermenin yanında astrolojik bir yapıya da sahip. Güneş ve Ay’ın konumlarına göre Zodyak haritası hakkında da bilgilendiriyor. Mum Saati ise dahi mühendisin en sofistike icatlarından. Özel haznesinde yer alan mum yanarak eridikçe o anki saati gösteren sayıların içini dolduruyor ve zamanı gösteriyor. El Cezeri’nin bu saati ilginçleştiren en önemli özelliği ise günümüzde ampüllerde kullanılan bayonet sisteminin tarihteki ilk kullanımına evsahipliği yapması. Otomatik çalışan su makinası Saz çalan robot Sıcak, Soğuk ve Ilık Su Akıtan İbrik. Pirinç bir ibriktir. İstenildiği zaman sıcak su, istenildiği zaman soğuk su ve istenildiği zaman da ılık su akıtılabilir. Alınan Kan Miktarının Öğrenilebildiği Kan Teknesi Teknenin ortasındaki platform üzerinde ayakta duran bir keşiş yer almaktadır. Keşişin elinde bir asa vardır ve asanın ucu 1’den 120’ye kadar işaretlenmiş olan teknenin kenarına uzanmıştır. Araç kanı alınacak kişinin önüne yerleştirilir. Kan tekneye boşaltılır. 1 dirhemlik kan teknede toplandığında keşişin elindeki asa ilk işarete ulaşır. Kan miktarı arttığında keşiş asası ile birlikte kan miktarını göstermek üzere döner. Su ile çalışan bir makina diyagramı El Cezeri, bir kuyu veya gölden su çıkarmak için hayvan gücünden yararlandığı değişik sistemler geliştirmiştir. Bu sistemde hayvanın çevirdiği bir mil, buna bağlı dişliler ve suyu boşaltmaya yarayan kepçeler vardır El Cezeri’nin tasarladığı, abdest almak için kullanılan tavus kuşlu leğen. Tavus kuşunun boynu yay gibi uzanmış ve gagası leğene doğrudur. Kuşun gagasından su akarken kapılardan biri açılır ve elinde sabun kavanozu tutan bir çocuk çıkar. Su akışı durduğunda ise diğer kapı açılır ve buradan da elinde havlu tutan bir çocuk çıkar Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard'ın otomatik dokuma tezgâhından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. DÖRT SÜRGÜLÜ KAPI KİLİDİ İbn er-Rezzāz el-Cezerī (600/1200 civarı) el-Cāmiʿ beyn el-ʿİlm ve-l-ʿAmel isimli kitabınınson bölümünde dört sürgülü bir kapı kilidi tarif etmektedir: «Bunlar bir kapının arka tarafındabulunan tahta veya demirden dört sürgüdür, dört yana doğru, fakat farklı yönlere doğrultulmuşlardır. Bir sürgü sağa, birisi sola, birisi yukarı ve birisi aşağı doğru açılır. Dört sürgüde, kötü niyetli birinin zorla içeri girebileceği hiçbir yer yoktur. Açmak ve sürgüleri ileri itmek için, içine takıldığı delikten anahtar dışarı çıkarılırsa, hiç kimse sürgülemekle korunan şeye erişemez ve sürgüleri elle yukarı aşağı veya sağa sola hareket ettiremez; ne sürgülemek için ne de açmak için bunlar daha sonra hareket ettirilemez. Bunları hareket ettirebilecek yegane şey anahtardır.» Anahtarın işlevini bu şekilde anlattıktan sonra el-Cezerī, mekanizmanın ve parçalarının ayrıntılı bir tarifini vermektedir.