DERGİ - İnsan kumarda neden mantıksız tercihler yapar?

İnsan kumar oynarken sık sık mantıksız tercihlerde bulunabilir. Maymunların da benzer tercihler yapıyor olması neyin göstergesidir?

Kumar oynarken ilginç ve mantık dışı görünen bir olguya rastlarız. Buna ‘sıcak el’ yanılmacası denir ve şansınızın yaver gittiğine inanırsınız. Size çok para kaybettirebilir bu inanç. Oysa kumarda bir oyunda kazandığınızda bir sonrakinde kazanma şansınız ne daha fazladır ne de daha az. Fakat insan psikolojisi bu gerçeği kabul etmek istemez; açılan şansın devam edeceği inancıyla paralar yatırılır.

Diğer uçta ise şanslı durumun bir süre sonra dengeleneceği inancı vardır. Bunun bir örneği 1913’te Monte Carlo kumarhanesinde yaşanmıştı. Rulet oyununda top art arda 26 kez siyah üzerinde durmuş ve şansın nasıl döneceği inancıyla kırmızıya para yatıranlar milyonlar kaybetmişti.

Peki, nasıl olur da insanlar defalarca aynı hatayı yapar? Maymunlar üzerinde yapılan gözlemlerde onların da mantıksız tercihlerde bulunduğu görüldü ve bunun insan davranışı açısından ne ifade ettiği araştırıldı.

Kumarın mantığı

Fakat bu konuya geçmeden önce bazı oyunların bu etkileri tetiklemesinin nedenlerine bakalım. Bazı kumar oyunlarının sonuçları biraz da beceriye bağlıdır; bu nedenle bahis oynanması anlaşılabilir bir durumdur. Örneğin, en iyi forvet oyuncularından Lionel Messi’nin daha az gol atmış bir futbolcuya kıyasla daha çok şansının olduğu açıktır.

Oysa bazı oyunlarda tesadüf devreye girer. Rulet ya da piyango gibi oyunlar tümüyle tesadüfe bağlıdır. Örneğin yazı-turada 10 atışta da üst üste yazı gelmişse bir sonraki atışta yazı gelmesi ihtimali yine 50:50’dir.

‘Sıcak el’ inancı ve kumarbazların diğer safsataları, evrenin tesadüflerle dolu olmadığına dair mantıksız bir inanç beslemeye meyilli olduğumuzu gösteriyor. Sanki o parayı her atışımızda sonucun aynı şansı taşıdığına inanamıyor gibiyiz.

Maymunlarla deney

New York’taki Rochester Üniversitesi’nden Tommy Blanchard’ın yaptığı bir deneyde kumar oynayan maymunların da tıpkı insanlar gibi davrandığı görüldü. Deneyde üç maymun bir bilgisayar ekranındaki görüntüyü göz hareketleriyle kontrol ediyor, yani sağa ya da sola bakarak tercihlerini belli ediyordu. İki seçenek vardı ve sadece biri ekranda çıktığında ödül alınıyordu. Yazı-turadaki gibi burada da doğru seçenek çıkma şansı 50:50 idi. Fakat maymunlar her defasında önceki oyunda kazanan seçeneği tercih etmeye devam ediyordu.

Maymunlar ne olasılık hesaplarından ne de tesadüf ve şanstan haberdar. Onların tercihlerinde daha içgüdüsel bir dürtü yatıyor olmalı; yani insanlar gibi şansa dair belli önyargılarla hareket etmiyorlar. Ama ilginç ki aynı taraflı tutumu gösteriyorlar.

Evrimsel açıklama

Araştırmacıların bu durumdan çıkardığı sonuç şu: Bu şekilde davranmak daha yararlı. Birçok durumda başarı ya da başarısızlık zincirleme halinde cereyan ederken bunun mantıklı bir nedeni vardır. Örneğin tenis oynarken o gün top üzerine daha iyi konsantre oluyor ve oyunu kazanıyorsunuzdur. Ya da bir gün içinde arabanızda birçok sorun çıkabilir, çünkü parçalar birbiriyle bağlantılıdır. Bu olaylarda sonucu yaratan bir neden vardır ve buna dayanarak az sonra ne olacağına dair tahminde bulunabilirsiniz.

Maymunlar için de yemek örneği verilebilir. Bir ağaçta olgun bir meyve bulmuşlarsa o ağaçta başka olgun meyve bulma şansları yüksektir.

Psikoloji öğrencilerinin buradan çıkaracağı sonuç ise şu olmalı: Bazı davranışları mantıksız diye damgalamakta acele etmemek gerekir. ‘Sıcak el’ inancıyla yanlış bahse girip para kaybedebilirsiniz elbette. Ama belki de evrim boyunca şansın küme küme geldiğine inanmak zarardan çok yarar sağladı insana.

Bu makalenin aslını ’da okuyabilirsiniz.

Dergideki diğer makalelere .