CERNde neler oluyor?

Cern deneyinde bilinmeyenler, orada ne oluyor, neler yapılıyor, deneyin sonuçları ne ifade edecek?

ODTÜ Fizik Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Zeyrek soruları yanıtlıyor..

CERN neden kuruluyor?

ABD'nin atom bombasını bulmasının üzerinden yıllar geçtikçe Avrupa'da bir bilimsel direnç gösterme ihtiyacı doğuyor. O dönem adeta "Biz de varız" demek istiyor Avrupa... Sonunda da bu laboratuvarı kuruyor.
Gerçek üyeleri 20 Avrupa ülkesi. En son üye Bulgaristan.

CERN'in kuruluşunda gözlemci ülkeyiz;

CERN'in kuruluşunun hemen ardından "gözlemci ülke" oluyoruz. Erdal İnönü'nün katkısı büyük. Tabii hemen söyleyelim ABD, Japonya, Kore ve Çin de gözlemci.

CERN temel parçacıkları niçin araştırıyor; amacı ne?

Bütün amacı maddeyi anlamaya çalışmak. Sokaktaki bir vatandaşa bu şaka gibi gelebilir ama milyarca dolarlık ve 10 binlerce bilim adamının çalıştığı bu devasa merkezin tek amacı bu: Maddenin temeli nedir? Nasıl varız? Varlığımızın oluşumu ne? Bütün gürültü bu soruların yanıtını bulmak için.

Fakat asıl öncelikli amaç ne?

En önemli amaç elimizdeki "standart model" dediğimiz modeli doğrulamak. Aslında bizim konuştuğumuz bu bütün her şey bir model. 1964'te Peter Higgs ve arkadaşları toplanıyorlar ve "Kütle nasıl olur", "Niçin bazı maddelerin kütlesi 5 çıkar da bazılarının ki 20 çıkar" diye soruyorlar. Şimdi Higgs ve arkadaşlarına göre bu Higgs parçacığının bir de alanı var. Bu alanın içinde Higgs başka parçacıklarla etkileşiyor. İşte etkileşince de madde bir kütle kazanmış oluyor. İddia bu. "Bu etkilenmenin şiddeti ne kadar çok olursa kütle o kadar ağır, ne kadar azsa o kadar hafif olur" diyorlar. Aynen böyle bir model öneriyorlar. Tabii çok değerli bir model. Zaten CERN'deki bu deneyi de o yüzden yapıyoruz. Bu modeli kanıtlamak için.

Önce protonları alınacak. Protonlar çarpıştırılacak. Bunları 27 kilometre çapındaki tüpün içine koyulacak. Sonra ışık hızına çok yakın bir hızla ters istikamette hızlandırılacak. Ne kadar hızlı olurlarsa o kadar daha sert çarpışacak o kadar büyük enerji açığa çıkar, o kadar çok paramparça olacaklar.

ABD'de yapılan bir deney var. O zaman görülemedi Higgs. Ama şimdi CERN'deki deney enerjisi 7 kat daha fazla ve demetler 30 kat daha yoğun olacak. Dolayısıyla patlama çok daha büyük olacak. Patlama büyük olunca belki bu kez Higgs'leri görme fırsatımız olabilir.


Higgs diye bir şey karşımıza çıkmazsa?

O zaman en tutarlı bulduğumuz model de çökmüş olacak ama bu dünyanın sonu değil. Sonuçta Eski Yunan'dan beri 3 bin yıldır anlamaya çalışıyoruz bu meseleyi; bulamazsak hiçbir şey değişmez, anlamaya, yeni fikirler üretmeye yine devam ederiz. Ne demiş Konfüçyüs, "Duyuyorum unutuyorum, görüyorum hatırlıyorum, yapıyorum anlıyorum." Dolayısıyla burada önemli olan benim anlamam, model kanıtlamak ikinci sırada geliyor.


Öğrenme dürtüsü, bilimsel hırs falan hepsi iyi güzel de kütlenin sebeplerini bulmak bize neyin şifresini çözdürecek?

İnsanlığın en büyük sorusunun şifrelerini çözeceğiz: Biz nasıl var olduk, evren nasıl oluştu, bizim yapımız ne? Kütlenin sebeplerini bulursak büyük patlamayla ilgili asırlardır sorduğumuz bu sorular da aydınlanmış olacak.

Şu ana kadar Büyük Patlama hakkında ne biliyoruz?

Biz diyoruz ki, evren 13.7 milyar yıl önce büyük bir patlamayla başladı. O patlamanın ilk anında evren çok küçük, çok sıcak ve çok yoğun bir noktaydı. Ama hemen sonra çok kısa zaman aralıklarıyla genişlemeye ve soğumaya başladı. Patlamadan çıkan enerji parçacıkları atom yapısını oluşturdu. Atomlar molekülleri ve giderek madde oluşmaya başladı. 7-8 milyar yıl sonra da insanın varlığı oluştu. Saniyenin milyarda birine kadar ineceğiz. Patlama öncesini bilmiyoruz

Şu anda ne yapılıyor CERN'de?

Şu ana kadar iki proton demeti tüpün içindeki turlarını tamamladı ve hiçbir sorun çıkmadı.

Asıl deney ekimde mi?

Evet, asıl 21 Ekim'de bunlar çarpıştırılacak. Yer üstündeki binlerce bilgisayar da o çarpışmanın verileri anında toplayıp sonra analiz etmeye başlayacak.

Türkiye de bu verileri GRİD bilgisayar sistemi sayesinde an be an görebilecek.

Bu deney ile pek çok mesele araştırılacak. "Karanlık madde", "madde-antimadde asimetrisi", "doğadaki kuvvetlerin tek bir kuvvet gibi davranıp davranmadığı meselesi", "yüksek boyutların mevcudiyeti", "bazı parçacıklarının kütleleri ve başka özellikleri", bunların hepsine bakılacak.

(Milliyet)