Tam güneş tutulması
Abone olTam güneş tutulmasıyla ilgili bilimsel verilerin tamamı İnternethaber'de...
GÜNEŞ TUTULMASI
29 Mart 2006 günü meydana gelecek 21.yüzyıl’ın dördüncü, Türkiye’den izlenecek ilk tam güneş tutulması olayı bazı Afrika ve Asya ülkeleri ile birlikte görülecek. Böyle bir tutulma son olarak 11 Ağustos 1999 günü yani yaklaşık 7 yıl önce Türkiye’den izlendi. Bundan sonra yurdumuzdan izlenebilecek Tam Güneş Tutulması 30 Nisan 2060 tarihinde meydana gelecek.
Tam Güneş Tutulması 29 Mart 2006 günü sabahı Brezilya kıyılarında görülmeye başlanacak, Nijerya’dan Afrika kıtasına girecek, Nijer, Çad, Libya ve Mısır’ın Libya sınırından geçerek Akdeniz’e ulaşacak. Türkiye’ye Antalya kıyılarından saat 11:37 civarında girecek, Ordu’dan 15:25 civarında Karadeniz’e çıkacaktır. Gürcistan, Rusya ve Kazakistan geçişi sonrası Güneş Batımı ile sona erecek.
Olay, yurdumuzda Antalya’dan başlayarak sırasıyla, Konya, Karaman, Aksaray, Nevşehir, Kırşehir, Kayseri, Yozgat Sivas, Tokat, Amasya, Ordu, ve Giresun, illerinden geçen 183.5 km genişlikte bir şeritten tam tutulma olarak izlenebilecek.
Olayın meydana geleceği tarihte yurdumuzun
özellikle güney bölgelerinin meteorolojik şartlarının elverişli
olması izleme açısından Türkiye’yi diğer Asya ülkelerine göre
avantajlı duruma getirmektedir. Özellikle Antalya ve Konya
illerimiz gözlem şansı yüksek bölgeler olacaktır.
Güneş tutulmalarına tam tutulmaların tam tutulma anı dışında hiçbir şekilde çıplak gözle bakılmamalıdır. Güvenli gözlem için gerekli önlemler alınmadığında kalıcı göz hasarları ile karşı karşıya kalınmaktadır.
Eski çağlarda güneş tutulması
Eski çağlara dönüp baktığımızda geçmişteki insan topluluklarının yazılı, yazısız kültür miraslarında Güneş ve Ay tutulmalarının nedeni hep doğaüstü güçlerle açıklanmaya çalışılmıştır. Yapılan tasvirlerde tutulmalar sırasında ya bir tanrı, ya bir kötü ruh ya da uğursuz bir hayvan Güneş’i veya Ay’ı söndürmeye, yok etmeye çalışmaktadır.
Dünya üzerinde farklı kıtalarda gelişmiş farklı kültürlerin hemen hemen hepsi tutulmalar sırasında gelebilecek olası tehlikelerden korunmak için benzer inanışlar geliştirmişlerdir.
İlk insanların bu olağanüstü doğa olayı karşısında nasıl dehşete kapılmış olabileceğini tam güneş tutulmalarını ancak tam tutulma hattından izleyenler hissetmektedir.
Yaşamları süresince belki sadece bir kez gördükleri böyle aniden gelen bu değişim karşısında akıllarından geçenler, o günlerde yaşadıkları veya daha sonra yaşayacakları tüm felaketlerin nedeninin bu olaya bağlanması, olmalıdır.
Güneş tutulmaları nasıl meydana
gelir?
Dünya Ay’ın gölgesi ya da yarıgölgesinden geçtiğinde güneş
tutulması meydana gelir. Bu sırada Güneş, Ay ve Dünya hemen hemen
aynı doğrultuda sıralanmış, Ay’da yeniay evresine çok yaklaşmıştır.
Eğer Ay’ın yörüngesi Dünyanın Güneş etrafında döndüğü yörüngeyi
içinde bulunduran ekliptik düzlemi ile çakışık olsaydı, bu durumda
her yeniayda bir Güneş tutulması olacaktı. Halbuki Ay’ın yörünge
düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 5º 17’ lık bir açı olduğundan
bu düzlemler kesişir. Her iki düzlemin arakesitine düğümler çizgisi
denir. Bu çizgiyi oluşturan doğrunun Güneş’in görünen yörüngesini
kestiği noktaları da Ay yörüngesinin düğümleri olarak
tanımlanmıştır.
Bir tutulma olabilmesi için ilk şart, yer merkezli ekliptik koordinat sisteminde Dünya ve Güneş doğrultusunun yeniay evresi sırasında düğümler çizgisine yakın olmasıdır . Güneş bu iki düğümün her birinden 173.31 günde bir geçmektedir. Bu geçiş dönemlerine tutulma mevsimi denilmektedir. Şekillerde gösterilen özel şartlar da yerine geldiği taktirde güneş tutulması gerçekleşecektir.
Düğümler çizgisi sabit değildir ve yılda
19.3548º olmak üzere dönemi 18.6 yıl süren bir presesyon hareketi
yapmaktadır.
29 Mart 2006 günü bu özel şartlar yerine gelecek ve bir tam güneş
tutulması olacak
Güneş Tutulması Türleri
Ay Güneş'ten yaklaşık 400 kere daha küçük, fakat bize Güneş'ten 400
kere daha yakın olduğundan gökyüzünde ikisi de aynı büyüklükte
görülmektedir. Ay, Dünya çevresinde basıklığı az da olsa elips
şeklinde olan bir yörüngede dolanmaktadır. Bundan dolayı Dünyaya
olan uzaklığı her an değişmektedir. Eğer tutulma anında Ay Dünyaya
yeteri kadar yakınsa, görünen büyüklüğü Güneş'in görünen
büyüklüğünden daha büyük olduğundan Güneş diskinin tamamı
örtülmekte ve tam tutulma meydana gelmektedir. Örtülme Güneş’in
görünen büyüklüğünün Ay’dan daha büyük olduğu zamana denk gelirse,
tutulma halkalı tutulma şeklinde görülmektedir. Güneş’in ve Ay’ın
Dünyaya en uzak ve en yakın olduklarında görünen büyüklükleri yay
dakikası cinsinden yukarıdaki şekilde gösterilmiştir.
Tam Güneş Tutulması
Eğer tutulma anında Ay Dünyaya yeteri kadar yakınsa, görünen
büyüklüğü Güneş'in görünen büyüklüğünden daha büyük olduğundan
Güneş diskinin tamamı örtülmekte ve tam tutulma meydana
gelmektedir. Dünya Ay’la karşılaştırıldığında çok büyük olduğu için
tam tutulma ancak gölgenin Dünya üzerine düştüğü yerlerden
izlenmektedir. Gölge çapının büyüklüğü o sıradaki Dünya-Ay ve
Güneş-Dünya uzaklıklarına bağlıdır. Bir tam tutulma sırasında bu
çap en çok 268 km, halkalı tutulmada ise 375 km olabilmektedir .
Ay’ın Dünya üzerine düşen yarı gölgesinin çapı 7000 km’dir. Uygun
şartlar yerine geldiğinde tam tutulma anı 7 dakikadan biraz daha
fazla sürebilmektedir. Ay Dünya’ya en uzak konumunda 406740 km en
yakın konumunda 356410 km uzaklıktadır.
Uydu fotoğrafından da anlaşılacağı gibi tam güneş tutulmaları sırasında tam tutulma anı Dünya üzerinde hareket eden Ay gölgesinin geçtiği hat boyunca izlenebilmektedir ve bu hatta tam tutulma hattı denir.
Halkalı Güneş Tutulması
Örtülme Güneş’in görünen büyüklüğünün Ay’dan daha büyük olduğu
zamana denk gelirse, şekilden görüldüğü gibi gölge konisinin
devamının Dünya üzerine düştüğü yerlerden tutulma halkalı tutulma
şeklinde görülmektedir. Halkalı tutulmanın halkalı evresi en çok 12
dakika sürmektedir. Dünya Güneşe en yakın konumunda Ocak ayının
başında (~147.1 milyon km), en uzak konumunda Temmuz ayının başında
(~152.1 milyon km) bulunur.
Tam gölgenin Dünya üzerine düşmediği güneş tutulmaları parçalı tutulma olarak izlenebilmektedir. Bütün güneş tutulmaları sırasında yarıgölgenin Dünya üzerine düştüğü her yerden tutulma parçalı tutulma olarak izlenmektedir. Tutulmaların süresi Ay’ın Dünyaya göre en uzak ve en yakın konumunda olmasına bağlıdır. Tutulma Ay en yakın konumda iken oluyorsa 5 saat 14 dakika, en uzak konumda iken oluyorsa 6 saat 15 dakika sürecektir.
Bütün tutulmaların parçalı tutulma evresi çok uzun sürmektedir. Güneş tutulmalarına tam tutulmaların tam tutulma anı dışında hiçbir şekilde çıplak gözle bakılmamalıdır. Güvenli gözlem için gerekli önlemler alınmadığında kalıcı göz hasarları ile karşı karşıya kalınmaktadır. Tutulma sırasında güneş diskinin % 99 ‘u örtülmüş olsa bile önlem alınmadan çıplak gözle Güneş’e bakıldığında güneş ışınımının zarar verdiği bilinmektedir.
GÜNEŞ TUTULMASI VE GÖZ SAĞLIĞI
Güneş ışığını bir yerde yoğunlaştırabilirsek çok yüksek
sıcaklıklara ulaşabiliriz. Örneğin kağıt üzerinde bir mercek
yardımıyla odaklayacağımız güneş ışınımı kısa sürede kağıdın
tutuşmasına yol açacaktır. Şimdi bu kağıt parçasının yerinde
gözünüzün olduğunu düşününüz ! Hiç kimse bunu düşünmek bile
istemeyecektir. Önceden özel güneş filtreleriyle donatılmamış
mercek sistemli hiçbir optik araçla (el dürbünü, teleskop, fotoğraf
makinası) güneşe bakılması son derece sakıncalıdır. Aksi durumda bu
araçlar güneş ışığını gözünüzün içine odaklayabilmektedir. Güneş
tutulmaları sırasında hiçbir önlem almadan çıplak gözle Güneş’e
bakabileceğimiz kısa süreli tek an tam tutulma anıdır. Gerekli
önlemleri almadan çıplak gözle Güneş’e bakarken gözbebeğimizde
duyduğumuz acıyla başımızı çevirme güdüsü hayati önem taşımaktadır.
Güneş tutulmaları sırasında kullanılabilecek kalitesiz bir filtre
bu acıyı hissetmememize neden olabilmektedir. Böyle bir durumda göz
dibinin acıya duyarlı olmaması nedeniyle kızıl ötesi ışınım
gözümüzün retinasını hiç acı vermeden yakabilmektedir.
Güneş ışığı bir prizmadan geçirildiğinde bu ışığın mordan kırmızıya bir dizi farklı renkten meydana geldiği görülmektedir. Güneş ışınımı spektrumunun gözle görünen bölgesini bu renkler oluşturmaktadır. Mor rengin dalga boyu 400 nm ( 1 nanometre 1 milimetrenin milyonda biridir) kırmızının da 750 nm’dir. Güneş ışığının spektrumu yalnız görünen bölgeyle sınırlı değildir. Mor ötesi ve X ışınımlarına denk gelen daha kısa dalga boylarından kızıl ötesi ve radyo dalgalarına denk gelen daha uzun dalga boylarına kadar uzanmaktadır. Mor ötesi ışınımların dalga boyları 400 nm’den (görünen mor ışık), 15 nm’ye (X ışınımı) kadar yayılmaktadır. Kızılötesi ışınımların dalga boyları 800 nm ( gözle görülen kırmızı ışık) ile 1 mm ( radyo dalgaları) arasında değişmektedir. Bu ışınımların taşıdıkları enerji sıcaklık olarak hissedilebilmektedir. Güneş gözlemi sırasında amatör ve profesyonel astronomların kullandığı çok çeşitli güneş filtreleri vardır. Bu filtrelerin, güneş ışığının şiddetini düşürmenin yanısıra bu ışınımla gelen mor ötesi ve kızıl ötesi ışınımlarını da geçirmemek gibi iki temel görevi vardır. Bu filtrelerin yüzeyi alüminyum, krom veya gümüşten olmak üzere çok ince bir film tabakasıyla kaplanmaktadır. Bu metal tabaka kızıl ötesi ışınımın geçmesini engellemektedir.
29 MART 2006
TAM GÜNEŞ TUTULMASI
Aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi yerkürenin neredeyse yarısını kat eden tam tutulma hattından gözlenecek 29 Mart 2006 tutulması 21. yüzyılın dördüncü tam Güneş tutulmasıdır.
Aşağıdaki şeklin üzerinde koyu mavi renklerle gösterilen dar bant tam tutulma hattını göstermektedir. Güneş tutulmasında tam tutulma anı, sadece bu hattın içinde olanlar tarafından izlenebilecektir. Dört kıtada da, bu hattın dışında kalanlar tutulmayı parçalı tutulma olarak gözleyebilecektir. Şekilde açık mavi renklerle gösterilen sınır çizgileri parçalı tutulma sırasında bulunulan yerde Ay’ın Güneş diskinin ne kadarını örteceğini göstermektedir.
Tutulma, Ay’ın gölgesinin Brezilya’nın kuzey-doğu kıyılarına saat
11:36’da düşmesiyle başlayacak ve gölge, genişliği 129 km olan dar
bir koridor boyunca doğuya doğru ilerleyecektir. Tam tutulmanın bu
kıyılardaki süresi tam tutulma hattının merkezinde 1 dakika 53
saniye olacaktır. Hızla Atlas okyanusunu geçen gölge, ekvatoru
kestikten sonra saat 12:08’de Gana’da Afrika kıyılarına ulaşacak, 3
dakika 24 saniye sürecek tam tutulma anı sırasında Güneş ufuktan 44
derece yükseklikte olacaktır. 184 km genişliğindeki tutulma hattı
içinde ilerleyen gölgenin hızı 0.958 km/sn’ye ( saatte 3450 km’ye)
kadar düşecektir. Tam tutulma hattının merkezinden 50 km güneyde
bulunan Gana’nın başkenti Accra’da bulunanlar, tam tutulmayı 2
dakika 58 saniye süreyle izleyeceklerdir. Belirtilen sürenin tam
ortası saat 12:11’e denk gelecektir. Gölge, bir süre yoluna
yeryüzünün en çöllenmiş ve yerleşimin çok az olduğu bölgelerden
devam ederek saat 13:05 ‘de kuzeyine ulaştığı Nijer’i terk edip
Çad’ın kuzey batısından geçerek güneyden kuzeye kat edeceği
Libya’ya girecektir. Merkezi tutulma hattı üzerinde koordinatları
23º09’ kuzey enlemi ve 16º43’ doğu olan nokta tam tutulmanın 4
dakika 7 saniye ile en uzun süreceği yer olacaktır. Burada Güneş’in
ufuktan yüksekliği 67º , tutulma hattının genişliği de 183.5 km
olurken tam tutulmanın ortası saat 13:11:18’ de gerçekleşecektir.
Gölgenin hızının 0.697 km/s’ye (saatte 2510 km) düştüğü bu tutulma
da 21 Haziran 2001 den bu yana izlenmiş en uzun tam tutulma
olacaktır.
Akdeniz’i Girit’le Kıb-rıs’ın arasından geçen gölge
saat 13:54’de güney sahillerimize ulaşacaktır. Ülkemizin turizm
merkezi Antalya’da bulunanlar tam tutulma hattının 50 km kuzey
batısında kalacaklarından tam tutulmayı 3 dakika 11 saniye
izlerken, merkezi tutulma hattı üstünde olan Manavgat ve
çevre-sinde tam tutulma 35 saniye daha fazla sürecektir.
Gölge Karadeniz sahiline ulaştığında saatler 14:10’u gösterecek, bu
sırada Güneş’in ufuktan yüksekliği 47º, tutulma hattının genişliği
165 km, gölgenin hızı da 0.996 km (saatte 3585 km) olacaktır.
Türkiye’nin Karadeniz kıyılarında 6 dakika geçiren gölge
Gürcistan’ın batı kıyısıyla buluşacak ve Gürcistan’ın başkenti
Tiflis’te de tutulma parçalı olarak izlenecektir. Hazar denizinin
kuzeyinden geçerek Rusya’nın içlerine ilerleyen gölge Kazakistan’a
ulaştığında saatler 14:30’u gösterecek ve burada Güneş’in ufuktan
yüksekliği 32º olurken, gölgenin hızı da 1.508 km/sn’ye (saatte
5430 km) yükselecektir. Tam tutulma süresi kısalarak 2 dakika 57
saniyeye inecektir.
Geriye kalan 17 dakika boyunca gölge Asya’nın iç bölgelerine doğru
ilerlerken giderek hızlanacağından buralarda tam tutulma süresi
azalacaktır. Gölge, Kazakistan’ın kuzeyini kat ettikten sonra
yeryüzünü terk etmeden bir kez daha Rusya’ya girecek ve Güneş
batarken son kez Moğolistan’ın kuzey sınırı boyunca tam tutulma
izlendikten sonra 14:48’de Dünya’yı terk edecektir. Ay’ın Güneş’in
önünden geçerken oluşturduğu gölge 3 saat 12 dakika boyunca
yeryüzünde 14500 km yol kat etmiş olacaktır.
Hazırlayan:
Dr. Tamer Ataç
Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma
Enstitüsü
Astronomi Laboratuvarı