Suriye'deki kimyasal silahlar nasıl imha edilecek?

Kimyasal silah stokunu imha etmesi için Suriye'ye 2014 yılı ortasına kadar süre tanındı.

Fakat iç savaşın yıkımına uğramış bir ülkede imha sürecinin sorunsuz olması beklenemez. O halde bu süreç nasıl işleyecek?

İmha nasıl yapılacak?

Kimyasal silahları imha etmek için farklı teknikler kullanılıyor. Fakat birçok teknik şu iki işlemi içeriyor:

Yakma: Kimyasalların içerdiği zehri gidermek amacıyla yüksek derecede yakmak
Nötralize: Kimyasalları etkisiz hale getirmek için su ve kostik soda ile karıştırmak

Patlayıcı özelliğe sahip kimyasal silahları imha etmek ekstra riskler içeriyor. Bu tehlikeye karşı gezici imha birimlerini kullanmak mümkün. Çatışma bölgesi içinde patlayıcı silah nakliyatı yerine bu birimler ihtiyaç duyulan bölgeye hızla nakledilebiliyor.

Bu gezici birimlerin bir kısmı, kimyasal maddelerin etrafına yerleştirilen patlayıcılarla birlikte "patlama kutusu" adı verilen zırhlı bölmelere yerleştirerek patlatılması yoluyla imha ediyor.

Amerikan ordusu, patlayıcı imha sistemi (EDS) adı verilen bir gezici birim geliştirdi. Burada, zehirli bileşenleri etkisiz hale getiren kimyasal maddeler kullanılıyor. Aynı anda altı silahı imha kapasitesine sahip olan bu birim, 2001'den bu yana ABD'de 1700 silahı etkisiz hale getirmede kullanılmış.

Suriye'de kullanılabilecek bir diğer imha yöntemi ise "sıcak infilak teknolojisi" olarak biliniyor. Bir patlama kabinine yerleştirilen kimyasal mühimmat 550 santigrat dereceye kadar ısıtılarak etkisiz hale getiriliyor.

İsveç merkezli Dynasafe adlı şirketin geliştirdiği bu yöntem Çin, Almanya ve ABD'de kimyasal silah imhasında kullanılıyor.

ABD Savunma Bakanlığı'ndan bir sözcü, Suriye'deki kimyasal silahların imhasında hangi tekniğin kullanılacağı konusunda henüz bir karara varılmadığını, bu ülkenin kimyasal silah programı dökümünün beklendiğini bildirdi.

Henüz silahlara yüklenmemiş kimyasal bileşenler daha kolay imha ediliyor. Yüksek ısıda yakma sonucunda kimyasal maddeler daha az zararlı yan ürünlere dönüşüyor. Böylece endüstride kullanılan tehlikeli maddeleri işleyen diğer birimlerde etkisiz kılınabiliyor.

Fakat yakmanın çevresel etkileri konusundaki kaygılar nedeniyle, nötralize yöntemi daha popüler hale geldi. Bu yöntemle kimyasal maddeler bir tanka pompalanıyor. Burada su ve kostik soda ile karıştırılıp daha az toksik hale getirilerek endüstriyel tehlikeli madde kategorisinde yeniden işlemden geçiriliyor ya da ikinci bir tankta yakılıyor.

İmha nerede yapılacak?

Kimyasal silahlar gezici birimler kullanılarak bulundukları yerde ya da başka bir yere nakledilerek imha edilebilir.

Daha önce Suriye'deki son silah denetimini gerçekleştiren Kimyasal Silahları Yasaklama Örgütü'nde (OPWC) çalışan Ralph Trapp, çok uzun zaman alacağı için bu işin normal yoldan yapılmayacağının kesin olduğunu söylüyor.

Trapp, Suriyelilerin daha "parça parça bir yaklaşım"ı benimseyebileceğini, öncelikle silahların betona gömülerek ya da beton doldurularak kullanım dışı kılınabileceğini iddia ediyor.

Kimyasal Silah Anlaşması (CWC) kimyasal maddelerin denize ya da yeraltına gömülmesine izin vermiyor.

Kimyasal silahları derin çukurlara gömüp fünyeli patlama yoluyla imha etmek (1990'larda Irak'ta kullanılan yöntem) de çevrede yaşayan insanlar açısından oluşturduğu risk nedeniyle anlaşmanın dışladığı bir yöntem.

Chatham House adlı düşünce kuruluşunda uluslararası güvenlik konusunda araştırma direktörü Dr Patricia Lewis, Suriye'deki kimyasal bileşenlerin büyük kısmının Rusya gibi bir ülkeye gönderilmesinden yana olduğunu söylüyor.

Lewis, "Yapılması gereken şeylerden biri geçici bir ateşkesin tesisi... Denetçilerin ateşkes varken çok hızlı çalışması gerekecek. Bu yüzden silahların ülke dışına çıkarılması bana daha anlamlı geliyor. Burada inisiyatifi Rusya aldığı için uygulama yükümlülüğü onlara düşüyor." diyor.

Rusya'nın Suriye'de Tartus kentinde bir donanma üssü bulunuyor. Kimyasal silahlar buraya aktarılarak başka bir bölgeye nakledilebilir. Fakat CWC Anlaşması nedeniyle bu türden bir kargonun yabancı sularda taşınmasına izin verme konusunda endişeler var.

Rusya'nın halihazırda bir kimyasal silah imha programı var. Ancak şu anda tam kapasite çalışmasına rağmen bu programın tamamlanması uzun zaman alabilir.

Daha önce nerede yapıldı?

Irak ve Libya'da kimyasal silah imhası gerçekleşti.

Irak'ta Birleşmiş Milletler silah denetçileri, tespit ettikleri kimyasal silahları mühürleyerek kullanım dışı bıraktı.

Leeds Üniversitesi'nden çevresel toksikoloji profesörü Alastair Hay, Irak modelinin mümkün olabileceğini belirtiyor.

Hay, "Bunların güvende olması ilk garantidir; en iyi imha yöntemi konusunda daha sonra karar verilebilir." diyor.

Libya'daki kimyasal silah miktarı daha azdı. Bunların imhası için özel bir merkez kurulmuştu.

Ne kadar sürer?

CWC Anlaşması gereğince, kimyasal silahların imhası işlemini tamamlaması için Suriye'ye dokuz ay süre tanındı.

Cumhurbaşkanı Beşar Esad, bu silahların imhası planına uyacağını, ancak .

Profesör Hay, imha programının gecikmesi durumunda Suriye'ye biraz "tolerans" gösterilmesini öneriyor. "İşler yolunda gidiyor da teknik bir nedenden ötürü ya da işlenmesi gereken miktarın fazlalığından dolayı gecikme oluyorsa tarih uzatılabilir." diyor Hay.

Dünyadaki kimyasal silahlar

ABD ve Rusya dünyadaki en büyük kimyasal silah stokuna sahip.

OPCW'ye göre, Temmuz 2013 itibarı ile dünyada deklare edilmiş kimyasal silah stokunun %81'i imha edilmiş durumda.

ABD kimyasal silahlarının %90'ını (25 bin ton), Rusya ise %74'ünü (29.5 bin ton) imha etmiş bulunuyor.

Suriye'deki kimyasal silahların ise bin ton civarında olduğu tahmin ediliyor.

Fakat imha süresi 2007'den 2012'ye uzatıldı ve imha programlarını tamamlamak için Rusya'ya 2015'e, ABD'ye ise 2023'e kadar zaman tanındı.

Hem Rusya hem de ABD CWC anlaşmasını imzaladı ve bunun hayat bulmasını Hollanda'daki Hague merkezli OPCW gözetiyor. Şam'daki son silah denetimi işini OPCW denetçileri gerçekleştirdi. İmha programı da muhtemelen onların denetimi altında yapılacak.

BM baş denetçisi Ake Sellstrom, Suriye'deki bütün kimyasal silahların tespit ve imhasının zor ama mümkün olduğunu söylüyor:

"Yapılabilir, ama stresli bir iş olacak. Suriye hükümeti ile muhaliflerin tutumuna bağlı. Onların ne kadar müzakere edeceğine bağlı. Yapılabilir. Ama zor olacak." diyor Sellstrom.