Rus aşısına güvenelim mi riskleri var mı? 10 soruda bilinmesi gerekenler

Pandemide geldiğimiz nokta maalesef biraz sıkıntılı. Sıkıntının nedeni ise hepimizce malum: Elimizde yeteri kadar aşı yok. Ama bilelim ki sadece bizde değil bir iki istisna dışında hemen her ülkede “aşı sıkıntısı” var. Bunun başlıca nedeni de üretici firmaların taahhüt ettikleri miktarda aşıyı üretememeleri. Haklı olabilirler mi? Mümkündür, haklı olabilirler. Bilelim ki aşı üretimi muazzam bir “itina”, yüksek bir “teknoloji”, olağanüstü duyarlılıkta “inceleme aşamaları” gerektiren son derece zor bir iştir. Görünen o ki saydığım bu nedenlerle ne BioNTech/Pfizer ne AstraZeneca/Oxford ne de Moderna, Sinovac, Johnson&Johnson farklı ülkelere verdikleri sözleri maalesef yerine getiremiyorlar. Peki, bizdeki durum ne?

DURUM ŞU
Gündemimizde Sputnik V var
Çinli aşı üreticisi Sinopharm söz verdiği miktarda Sinovac aşısını bize zamanında teslim edemeyince son anda Rusya üretimi Sputnik V adeta bir “Hızır!” gibi devreye giriverdi. İşte bu nedenle bugün sizi halen kullandığımız aşılardan, Sinovac ve BioNTech’ten çok daha farklı teknolojilerle üretilen Sputnik V hakkında bilgilendirmeye karar verdik. Hazırsanız buyurun...

SORU 1
Bu aşının sırrı ne?
Sputnik V bir “vektör” aşısı. Gövdesini soğuk algınlığı (nezle) virüslerinden biri olan “adenovirüs”ler oluşturuyor. Bu nedenle de aşı bir tür “vektör adenovirus aşısı” olarak da tanımlanıyor. Aşının yapımında 2 farklı adenovirüs kullanılıyor. İlk dozunda taşıyıcı olarak adenovirüs 26, ikinci dozunda ise adenovirüs 5 var. Taşıyıcı (vektör) olarak iki ayrı adenovirüsün kullanımının nedeni aşının etkinliğini arttırmak, gücüne güç katmak. Her iki dozda da kullanılan adenovirüslere ek olarak yeni koronavirüse karşı bağışıklık geliştirmemize yardımcı olabilecek “antijenik yapılar” da ekleniyor. Yani bu aşıyı “gövdesi ölü adenovirüslerden, yelkeni ise koronavirüse karşı bağışıklığı sağlayan koronavirüs antijenlerinden oluşan bir yelkenliye” benzetebiliriz.

SORU 2
Güvenebilir miyiz?
İtiraf edeyim: 2020 ekiminde Ruslar “Aşıyı biz de bulduk” açıklamasını yaptıklarında o habere inanmamış, hatta “Bilgiler netleşene kadar ben bu aşıyı yaptırmam” şeklinde bir kanaat de açıklamıştım. Ne iyi ki sonraki gelişmeler beni haksız çıkardı. Rusya’da, Gamaleya Enstitüsü’nün geliştirdiği bu yeni aşının da etkinlik ve güvenliğini onaylayan veriler ünlü tıp dergisi The Lancet’te geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Peki o bilgilerde neler var?

SORU 3
Neden güvenli?
Elimizdeki net bilgiler şunlar: Sputnik V üretilirken kullanılan taşıyıcı adenovirüslerin 2 temel geni, “E1 ve E3 genleri” özel yöntemlerle etkisiz hale getirilip temizleniyor. Bu temizlik işi, özellikle E1 geninin temizlenme meselesi çok ama çok önemli bir ayrıntı. Zira E1 geni virüsün çoğalmasını kontrol eden bir gen. Eğer o geni tamamiyle silip ortadan kaldıramazsanız aşıyla birlikte bedeninize giren adenovirüs sizde de çoğalma fırsatı bulabiliyor. Eğer E1 geni tümüyle silinebilirse taşıyıcı adenovirüs vücutta asla çoğalamıyor, sadece “taşıyıcılık görevini/vektör” yerine getirebiliyor. E3 genine gelince... E3 genini silmek de mühim bir nokta. Bu geni yok ettiğinizde taşıyıcı vektör adenovirüsün bağışıklık sisteminiz ile iletişime geçmesi daha da kolaylaşıyor ve dolayısıyla aşının etkinliği maksimuma çıkıyor.

SORU 4
Bu yeni teknoloji mi?
Hayır değil. “Vektör aşı teknolojisi” bilinen bir teknoloji. Yöntem, Oxford/AstraZeneca ve Johson&Johnson tarafından da kullanıldı. Bu aşılarda üretim maliyetleri çok daha ucuz. Ayrıca çok düşük ısılarda depolama mecburiyetiniz olmadığı için vektör aşıları lojistik açısından da çok avantajlı aşılar.

SORU 5
Bağışıklığı nasıl sağlıyor?
Sputnik V’nin üretiminde kullanılan adenovirüsler, koronavirüsün hücrelerimize girmek için kullandığı Spike proteinlerinin genetik kodu ile yüklenmiş durumda bedene veriliyor. Aşılanan kişinin bedeni bu Spike protein kodlarını tanıyarak B lenfositleriyle antikor, T lenfositleriyle de hücresel bir bağışıklık geliştiriyor. Sputnik V’de ilk ve ikinci dozlar için iki farklı adenovirüsün kullanılması oldukça önemli bir ayrıntı. İlk dozda kullanılan adenovirüs 26, ikinci dozda kullanılan ise adenovirüs 5 tipi. Üretici firma 2 farklı vektör kullanarak aşının etkinliğini daha da arttırmayı hedeflemiş. Ve anlaşılan o ki başarılı da olmuş. Tek vektör kullanılan iki aşıdan AstraZeneca’nın etkinliği yüzde 76, Johnson&Johnson’ın etkinliği ise yüzde 85’ler düzeyinde. Sputnik V’de ise bu oranın yüzde 90’ları geçtiği belirtiliyor. Ama şu notu da düşelim: Mevcut verilerle Sputnik V’nin etkinliğini kesin olarak saptamak şimdilik bize göre de bir hayli güç.

SORU 6
Riskleri var mı?
Bugüne kadar kullanıma sunulan aşıların tümü için bazı şüphe ve riskler muhakkak ki var. Sputnik V’yi üreten firma ise bugüne kadar -diğer aşılarda olduğu gibi- yorgunluk, baş ağrısı, nezle, grip benzeri belirtiler, aşı yerinde cilt tahrişi ve ağrı dışında ciddi bir yan etkinin görülmediğini iddia ediyor. Ama ne Avrupa aşı otoritesi EMA, ne de Amerika aşı otoritesi FDA bu verilerin de yeterli olduğunu henüz onaylamış değil.

SORU 7
Hangi ülkelerde kullanılıyor
Sputnik V aşısı bugüne kadar Hindistan, İran, Bangladeş, Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Meksika, Gana, Sri Lanka dahil 60’a yakın ülkede kullanıldı, kullanılmaya da devam ediliyor. Avrupa’ya gelince... Avrupa aşı otoritesi EMA onaylamamış olsa da Macaristan ve Slovakya da aşıya “acil kullanım onayı”nı çoktan vermiş durumda. Macaristan şu anda da aktif bir biçimde kullanmayı sürdürüyor. Aşıyı üreten Rusya’ya gelince... Rusya’da bugüne kadar yaklaşık 17 milyon kişiye bu aşı uygulandı. Çift doz aşı uygulanan kişilerin sayısı ise henüz 6.5 milyon civarında.

SORU 8
Almanya'da uygulanacak mı?
Alman yetkililer de geçtiğimiz günlerde Sputnik V aşısı ile ilgili bir ön anlaşma için Rusya ile görüştüklerini açıkladılar. Bavyera yerel hükümeti ise Avrupa Sağlık Ajansı’nın (EMA) onaylaması halinde 2.5 milyon dozluk Sputnik V aşısını satın almak için bir ön anlaşma imzaladığını duyurdu.

SORU 9
Sputinik V’ye çekince koyan ülkeler var mı? 
Rusya aşıda ulaştığı bu başarılı sonucu Sputnik V’nin sonundaki V’yi “victory/zafer” sözcüğü ile tanımlayarak başarısından gurur duyuyor ama aşıya karşı çekincesi süren bazı ülkelerin olduğunu da bilmemizde fayda var. Mesela Slovakya bunlardan biri. Slovakya sağlık otoritesi ülkelerine gelen Sputnik V aşısının yapısını güvenli bulmayarak Rusya’ya iade etme kararı aldı. Çekya sağlık otoritesi de kendilerine gönderilen aşı dokümanlarını yetersiz bulup uygulamayı durdurdu. Sputnik V’ye son itiraz ise Brezilya’dan geldi. Brezilya sağlık otoritesi aşıdaki “E1 geninin yeterince silinmediğini” ileri sürerek aşıyı uygulamama kararı aldı.

SORU 10
Bu itirazlar nasıl değerlendirilmeli?
Her ülkede olduğu gibi bizde de uygulamaya geçirilecek her yeni aşı uygulamanın hemen öncesinde ciddi bir denetimden geçiriliyor. İthal edilen veya ülkemizde üretilen Sputnik V aşıları da çok ciddi bir güvenlik denetiminden geçirilecek. Aşıya “geçici ve hızlı bir onay” verilmiş olsa da gelen her parti aşı için tek tek güvenlik incelemeleri yapılacak. Ve bilelim ki bu incelemeler sadece COVID-19 aşıları için söz konusu değil. Hemen her aşı için zaten bu incelemeler dikkatle yapılıyor. Herhangi bir sorundan kuşkulanıldığında ise o aşı kullanıma sokulmuyor.