Arşivlerle 3 ciltlik Rus-Ermeni ilişkileri

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1841-1921 yılları arasında Ermeni-Rus ilişkilerini Osmanlı belgeleriyle aktaran 3 ciltlik bir eser yayınladı. Daha önce ''Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1922)'' ve ''Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1922)'' adlı eserleri yayınlayan Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1850 yılından Ermeni tehcirinin olduğu 1915 yılına kadar olan süreci aydınlatmaya devam ediyor.

''Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri'' adlı eserde, Rusya'nın Ermeni komitecileri himaye etmesi, Rus Ermenilerinin Osmanlı Ermenilerine yardım yapması, Sason isyanından sonra Rusya'ya göç eden Ermenilerin Osmanlı topraklarına girmesinin engellenmesi, Rusya'nın Osmanlı sınırındaki Ermenilere silahlı eğitim vermesi, Rus konsoloslarının Ermenilere mezhep değiştirmeleri için yaptığı baskı, Muş'ta Rus konsolosunun karışıklık çıkarma hazırlıkları, Rusların sınıra çok sayıda asker ve levazım yığması, 1. Dünya Savaşı sırasında Rusların işgal ettiği yerlerden çekilirken yerlerini silahlı Ermeni birliklerine terk etmesi gibi konular işleniyor.

Osmanlı Ermenilerinin ''Eçmiyazin Katogikosluğu'na bağlanma çalışmaları'' ile başlayan eserde, Erzurum Ermeni Piskoposu Harontion Efendi'nin Rusya'nın Erzurum konsolosu ile birlikte Osmanlı devleti aleyhindeki çalışmaları aktarılıyor. Kitaptaki ''fi 26 Şubat (1)868'' tarihli belgeye göre, ''bu çalışmaların temelinde daha önce bazı katogikos ve piskoposların Ermeni Kilisesi'nin Ortodoks Kilisesi'ne bağlanması yönünde Rusya ile gizlice yaptıkları bir anlaşmanın bulunduğu İngiltere'nin Erzurum konsolosu ile Erzurum Vilayeti tarafından haber verildiğinden, bu bilgilerin Ruslar'ın Ermeniler'i Osmanlı devletinden koparmaya çalıştıkları kanaatini güçlendirmesi sebebiyle bunlara karşı alınabilecek tedbirlerin bildirilmesi'' isteniyor.

RUS SUBAYLARIN ERMENİLERİ KIŞKIRTMALARI

Eserdeki bir başka belge de Rus subaylarının, Diyarbakır, Sivas ve Edirne'de bulunan Ermenileri kışkırttıklarını gözler önüne seriyor. Bu belgede, Diyarbakır, Sivas ve Edirne vilayetlerinde bulunan Ermeni ahaliyi Osmanlı Devleti aleyhine ayaklanmaya teşvik etmek üzere 10 kadar Rus subayının Petersburg'dan hareket ettikleri belirtilerek, adı geçen vilayetler ve Dersaadet zabıtası tarafından gerekli tedbirlerin alınması isteniyor. Suçlu Ermenilerin Rusya'nın Van Konsolosu tarafından himayelerine ilişkin belge de eserde yer alıyor. Söz konusu belgede, Maden Redif Binbaşılığı'na tayin edilen Hüseyin Efendi'nin, görev mahalline giderken gece konaklamak istediği Muş'un Alvarinç köyünde oturan Ermenilerin saldırısına uğradığı, olayla alakası görülenlerin yakalanıp hapsedilmelerine rağmen Rusya'nın Van Konsolosu'nun olaya müdahil olarak halka ne şekilde ifade vermeleri gerektiğine ilişkin telkinlerde bulunduğu dile getiriliyor.

İNGİLİZ GAZETECİLER ERZURUM'DA

Eserde, İngiliz gazetecilerin Erzurum'a gelmesiyle ilgili belge de sunuluyor. Buna göre, Ermeni Patriği Nerses Efendi, Ermenilerin Osmanlı Devleti'ne sadakatle bağlı olduklarını, Rusya Devleti'nin kendilerini yanlarına çekmek için yaptığı propagandaya kapılarak, milliyetlerini yok etmeyeceklerini, Erzurum'da bazı Ermeniler tarafından kurulan cemiyetin isyan hareketi olarak değil, Kürtler'den korunmak amacıyla oluşturulduğunu söyledi. Cemiyete katılmak için tutuklanan Ermeniler'in hapishanedeki durumlarının kötü olduğunu, bu konuyu araştırmak için Erzurum'a Rus taraftarlığıyla tanınan ''Daily News'' gibi gazetelerin muhabirlerini gönderdiğini ileten Nerses Efendi'nin ifadeleri üzerine, İngiltere kamuoyunun Osmanlı Devleti aleyhine harekete geçmemesi için Babıali tarafından gereken önlemlerin alınması istendi.

BAĞIMSIZ ERMENİSTAN DÜŞÜNCESİ

Ermenilerin hareket ve düşünceleri hakkında bir fikir elde etmek amacıyla konuyla ilgili evrakın incelenip kontrol edilmesiyle görevlendirilen Rusya Dışişleri Bakanlığı memurlarından Prens Kantakuzen, Ahmed Şakir Paşa ile yaptığı gayrı resmi görüşmede, Ermeniler'in asıl maksadının Rusya ve Osmanlı hükümeti dahilinde bağımsız bir Ermenistan teşkil etmek olduğunu söyledi. Kantakuzen, ayrıca, Ermenilerin iki devletle de savaşmayı göze alamadıklarından Rusya'nın himayesini kazanıp Osmanlı Devleti aleyhine müşkülat çıkararak dünyanın dikkatini çekmeyi ve bu sayede bağımsızlıklarını kazandıktan sonra politika değiştirip Rusya'daki Ermenileri de birliklerine katmak olduğu yönündeki gözlemini iletti.

BÜYÜKELÇİ İLE DIŞİŞLERİ BAKANI GÖRÜŞTÜ

Eserdeki 1 Şubat 1891 tarihli bir belgede ise Petersburg Büyükelçisi Hüsnü Paşa'nın Rusya Dışişleri Bakanı Giers'e Ermenilerin kötü niyetli teşebbüslerine karşı, Rusya ile Osmanlı Devleti arasında kesin bir çözüm şekli kararlaştırılması teklifinde bulunduğu belirtiliyor. Buna karşılık Giers'in de Ermeni faaliyetlerine karşı Kafkasya valisinden gümrük memuruna kadar gerekli emirlerin verildiğini ve Eçmiyazin Katogikosunun uyarıldığını söylediği kaydediliyor.

SASON OLAYLARI

Sason olayları ile ilgili gelişmelere de yer verilen eserin ikinci cildinde, Osmanlı Devleti'nin Sason olaylarından sonra Rusya'ya giden Ermeniler'in geri gönderilmesinden vazgeçilmesini istediği belgeyle ortaya konuluyor. Osmanlı Devleti'nin Rusya'dan gönderilecek olan Ermenilerin naklinden vazgeçilmesi, bunların bulundukları bölgelerde veya Rusya'dan Osmanlı Devleti'ne göç eden Tatar ve Çerkeslerin yerlerinde iskanlarının sağlanması karşılığında 100 bin lira verme teklifinin Rusya İmparatoru tarafından reddedildiğine ilişkin belge de eserde yer alıyor.

SİLAHLARINI ERMENİLERE BIRAKTILAR

Eserin üçüncü cildindeki belgelerden birinde, Rus Hükümeti himayesindeki Ermeniler'in Osmanlı ülkesine gittikleri, Rusya'dan Kafkasya'ya gelen asker ve harp mühimmatının tamamının Osmanlı-İran sınırına, özellikle de Sarıkamış ve Erivan'a sevk edildiği gözler önüne seriliyor. Yine, İran'daki Ermeni fedailerine Osmanlı ülkesinde karışıklık çıkarmaları için Rusya tarafından silah verildiği ve her türlü masraflarının da Rusya Hükümeti tarafından karşılanmak üzere bazı çete reisleriyle anlaşma yapıldığına ilişkin belgeye de eserde yer veriliyor.