Amerika Birleşik Devletleri'nin "ulus inşa işi"

ABD Başkanı Donald Trump’ın İran’daki nükleer anlaşmayı ihlal etme kararının Ortadoğu’da yeni bir rejim değişikliğinin ilk adımı olduğu ileri sürülüyor.

Amacı İran bombalarını durdurup bölgesel bir silahlanma yarışını engellemekse, mevcut anlaşma istenilen kıvama gelmişti ve kalıcı hale getirebilirdi.

Akıllı bir stratejiyle, İran'a baskıya devam edip ek diplomasiyle dizlerinin üzerine çökertmek, müttefiklerle birlikte çalışıp ülkenin nükleere gitmesini engellemek olurdu.

Bunun yerine, Trump, Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton ve Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, İran anlaşmasını ihlal etmelerinin İran'a yaptırımlar uygulanmasına izin vereceği yönünde.

Bu baskının İslam Cumhuriyeti'ni devireceğini ya da İran'ın kendi şahin güçlerinin nükleer zenginleştirme programını yeniden başlatmayı ve Bolton'un uzun süredir savunduğu önleyici savaşa bir bahane sunmaya yönlendireceğini umuyorlar.

Daha aklı başında ve mantıklı stratejistler bu hedefin anlamlı olup olmadığını düşünebilirdi.

Tarih bize ne öğretir? Rejimdeki önceki çabalar (ABD ve başkaları tarafından) beklenen faydaları sağladı mı, yoksa işleri daha da kötüleştirdi mi? Rejim değişimi nispeten düşük maliyetle gerçek fayda sağlar mı, yoksa fiyat etiketi genellikle beklenenden çok daha yüksek, faydaları ise hayal kırıklığı yaratıyor mu?

Aslında, yanıtlar, aşağıdaki kısa rejim değişikliğinden de görülebileceği gibi oldukça açıktır.

Devam.

İran darbesi, 1953; Ortadoğu'da, İkinci Dünya Savaşı sonrası rejim değişiminin atası Operasyon Ajax idi. Operasyon Ajax, 1953'te demokratik yollardan seçilmiş İran Başbakanı Muhammed Mussadık'ı devirmek ve genç Şah Muhammed Rıza Pehlevi'yi tahttan kurtarmak için Amerikan ve İngiliz ortak çabaları. Komplo, parlak bir taktiksel başarıydı ve Şah'ın 1979'a kadar Birleşik Devletlere değerli bir müttefik olduğunu iddia edebilirdi. Fakat şeyh, müttefik olarak karmaşık biriydi.. İran nükleer silah programına başladı ve ABD’nin onu desteklemedeki rolü, Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin ve onun siyasi torunlarının ABD’ye karşı düşmanca davranmasının başlıca nedenleri oldu.

Süveyş tartışması; Mısır hükümetinin 1956'da Süveyş Kanal Şirketi'ni (bu arada mükemmel bir yasal manevra) devletleştirmesinden sonra, İngiltere, Fransa ve İsrail liderleri Mısır lideri Cemal Abdül Nasır'ı devirmek için hararetli bir plan içinde toplandılar. İsrail, Sina Yarımadası'nı istila etmeyi kabul etti ve Britanya ve Fransa'nın “kanalı korumak” için müdahalede bulunmasını sağladı. Saldırganlar, yenilginin Nasır'ın saygınlığını yumuşatacağını ve öfkesine yol açacağını varsaydılar. Sonuç küçük düşürücü bir başarısızlıktı... İsrail saldırısı başarılıydı, ancak bu plan hiç kimseyi manipüle edemedi, ABD ve Sovyetler Birliği İngiltere, Fransa ve İsrail'i ele geçirdikleri topraklardan çekilmeye zorladı. Nasır sadece iktidardan düşmedi, aynı zamanda iki eski sömürgeci güçlerin ve İsrail'in meydan okuması da onun prestijini yükseltti. Nihayetinde Süveyş savaşı, İngiltere ve Fransa'nın artık büyük güçler olduğunu göstermekte başarılı oldu...

Mısır’ın Yemen macerası; Nasır, 1960’ların başlarında Yemen İç Savaşı’nda sözde ilerici güçlerin yanına müdahale etmeye karar verdi. Mısır sonunda 50.000'den fazla asker gönderdi, sahip olmadığı parayı harcadı ve beş yıl sonra büyük bir hiç ile heri döndü.

Ariel Şaron’un büyük planı; İsrail’in Londra’daki büyükelçisine suikast teşebbüsüne yönelik misilleme olarak ve daha sonra dönemin Savunma Bakanı Ariel Şaron’un hazırladığı büyük bir planın parçası olarak 1982’de İsrail, Lübnan’ı işgal etti. FKÖ'nün üstesinden gelmek ve İsrail yanlısı bir hükümeti Lübnan'a kurmak için İsrail’deki birlikler komşusunu işgal etti, bir grup Suriyeli uçağı vurdu ve Yaser Arafat ile FKÖ’yi Beyrut’a kadar takip etti. Fakat tüm bu sistem kısa sürede çözüldü, İsrail 2000 yılına kadar Güney Lübnan'ı işgal etti ve çıkan sonuç Hizbullah’ın yaratılmasıydı.

Saddam Hüseyin dünyaya karşı; İran-Irak Savaşı'nı takip eden borçlarda, 1990'da Irak Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin Kuveyt'i işgal etti ve onu ilhak etmeye çalıştı. Pek çok ekonomik ve iç problemini çözme girişimi tamamen başarısız oldu, çünkü ABD'nin önderlik ettiği Batılı ve Arap güçlerin beklenmedik bir koalisyonu, Irak'ı Kuveyt'ten atmak, askeri gücünün büyük bir kısmını yok etmek ve ardından çeşitli kitle imha silahlarını ortadan kaldırmak için hızla toplandı. Saddam iktidara gelmeyi başardı, ancak Kuveyt'teki “rejim değişikliği” konusundaki çabası büyük bir başarısızlıktı.

Taliban'la savaşta; Afganistan'daki Taliban rejimi 11 Eylül'den sonra Usame bin Ladin'i ABD’ye teslim etmeyi reddettiğinde, Amerika Birleşik Devletleri Afgan Kuzey İttifakı'na katıldı ve Taliban'ı iktidardan sürmek için müdahale etti... Washington, Hamid Karzai yönetimindeki yeni bir Afgan hükümetinin oluşumunu koordine etti. Bilin bakalım ne oldu? 15 yıldan fazla bir müdahale ve bir trilyon dolarlık bir kayıp ve bugün Amerika Birleşik Devletlerinin halen kazanamadığı ve çıkamayacağı bir savaş... Devrilmekte olan hükümetler kolay; yenilerini koordine edip ortaya çıkarmak gerçekten çok zor. Ve Sovyetler Birliği'nin Kabil'deki rejim değişikliğini denemeye çalıştığı ve kazanamayacağı bir savaşa dönüştüğü zaman benzer bir deneyime sahip olduğunu da unutmayın.

Amerika Birleşik Devletleri ve Saddam Hüseyin, 2003; 11 Eylül'ün ardından, George W. Bush yönetimi, Irak'ın işgali ve Saddam Hüseyin'in alaşağı edilmesinden başlayarak, Ortadoğu'daki “bölgesel dönüşüm” için yeni muhafazakar bir planı benimsedi... Başkan Bush ve Başkan Yardımcısı Dick Cheney bu saçma sapan planın içine düştü; Şimon Peres, Benjamin Netanyahu ve Ehud Barak gibi İsrailli liderler fikri Amerikan halkına satmaya yardım ettiler ve birçok liberal şahin de bu fikri satın aldı. Ancak arka planda tüm fikir olumlu bir şekilde yanıltıcıydı. ABD'nin Saddam’ın dördüncü sınıf ordusunu yenme konusunda çok az sıkıntıları vardı, ancak sonuçta büyük bir isyan ve büyük ölçüde İran’ın nüfuzu ve sonunda İslam Devleti’nin ortaya çıkması oldu. Savaş ayrıca 7.000'den fazla Amerikan askerinin ve yüklenicinin hayatına mal oldu. 50.000'den fazla yaralı arkasında bıraktı. Amerikan vergi mükellefine birkaç trilyon dolara mal oldu...

Kaddafi; Libya lideri Muammer El-Kaddafi, 1969'da iktidarı ele geçirmesinden bu yana Amerika'nın yanında duran bir liderdi, ancak genişletilmiş çok taraflı yaptırımlar kampanyası sonunda, Libya’nın çok ilerlemiş olan KİS programlarından vazgeçmesi için ikna etti. Buna karşılık, George W. Bush yönetimi onu iktidarda bırakmaya ve rejim değişikliğinden kaçınmaya karar verdi. Bununla birlikte, bir Kaddafi karşıtı ayaklanma, Arap Baharı'nın bir parçası olarak başladığında, Başkan Barack Obama hemen Bush'un vaatlerini yerine getirdi ve Britanya, Fransa, Umman ve diğer bazı Arap ülkeleri ile sinir bozucu gördükleri bir diktatörden kurtulmak için güçlerini birleştirdi. Son sonuç yeni, müreffeh ve sakin bir Libya değildi; bunun yerine, ülke kısa süre içinde anarşi devletine dönüştü...

“Esad gitmeli” (ya da gitmemeli); Libya'da olduğu gibi, dış güçler Suriye diktatörü Beşar Esad'a karşı ayaklanmaya müdahale etmeye karşı direnemediler. Obama yönetimi “Esad'ın gitmesi gerektiğini” ilan etti ve Suudi Arabistan, ABD, Türkiye ve diğer bazı güçler, Cihad karşıtı güçlere neden olabileceğine dair korkularına rağmen, Esad karşıtı güçlere yardım etmeye çalıştılar. Ancak Rus ve İran müdahalesi Esad'ı iktidarda tuttu ve sonuç olarak yarım milyondan fazla ölü ve iktidarı tehdit etmeye devam eden güç mücadelesi daha da arttı.

Amerika’nın Yemen ya da Somali gibi yerlerdeki siyasi geçişleri yönetmedeki çabaları da başarısız...

Sebepleri anlamak zor değil.

Birincisi, yabancı bir rejimi devirmek, diğer rejimleri uyarır ve benzer bir kaderden kaçınmak için harekete geçmeye başlar. Örneğin, İran ve Suriye’nin, Irak’taki ABD’nin çabalarını engellemesine müdahale etmesi şaşırtıcı değil, çünkü Irak’ın macerası başarılı olsaydı, ABD’nin isabet listesinde olduklarını biliyorlardı. Ve Kuzey Kore'nin nükleer silah elde etmek için çok fazla fedakarlık ettiği ya da İran'ın ABD'nin defalarca ölümünü talep ettiği düşünüldüğünde İran'ın bunu yapmayı ciddi olarak düşündüğü de aynı derecede şaşırtıcı değildir. Amerika Birleşik Devletleri ne kadar çok rejimi dış politikasının temel bir aracı olarak değiştirirse, o kadar dirençli olması muhtemeldir.

İkincisi, bu, sıkı çalışma gerçekten başladığında yabancı bir hükümeti devirmek işin sonu değildir... Varolan bir rejimin kaldırılması kazananları ve kaybedenleri ortaya çıkarır ve ikincisi genellikle eski pozisyonlarını yeniden kazanmaya çalışmak için silah almaya veya diğer hoş olmayan şeyleri yapmaya isteklidir. Başarılı ve istikrarlı bir demokrasi yerine, köklü ve meşru kurumlar ve normlar tarafından düzenlenen siyasi rekabet ile, daha muhtemel sonuç, başarısız bir devlet ve iç savaştır.

Üçüncüsü, bir kez iktidara kurulduğunda, yeni hükümet nadiren rejim değiştiricilerin beklediği uyumlu bir araçtır. Hamid Karzai, Taliban sonrası Afganistan için ideal lider olarak kabul edildi, ancak yolsuzluktan vazgeçmeyi reddeden veya hükümetinin bağlı olduğu Amerikalıların tavsiyelerini kabul etmeyen, yardımsever ve işbirlikçi olmayan bir politikacı olduğunu kanıtladı. Irak’ın Saddam sonrası liderleri, ABD’nin güvenilir müttefikleri için pek de güvenilir değildi ve eski Başbakan Nuri El Maliki gibi bazı kimseler İran’a baştan beri daha sempati duyuyorlardı. Birisini iktidara getirmeye yardım ettiğinde bile, kendi çıkarları ve politik hayatta kalmaları göz önünde bulundurularak yönetilmeli ve bu genellikle Amerikalıların beğenmeyeceği şeyler yapmak anlamına geliyor. Bu özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nin Ortadoğu’da genel olarak sevilmediği gerçeği...

Bu sorunu birleştirmek cehalettir; Bir yerel yönetimi devirmek için müdahale eden yabancı güçler, şimdi oluşturmaları gereken yeni düzen hakkında akıllı kararlar vermek için girmekte oldukları toplum hakkında nadiren bilgi sahibi olurlar. Hangi yerel liderlerin güvenilir ya da dürüst olduğunu bilmezler ya da yerel halk tarafından meşru olarak görülecek kurumlar tasarlamak için yeterli kültürel anlayışa sahip olurlar. Eski rejimin devrilmesinden önce ne kadar kötü olursa olsun, eski düzenin çökmesinden sonra durum daha da kötüleşecektir. Rejim-değiştiriciler her zaman kurtarıcı olarak karşılanacağını iddia ederler, ancak daha muhtemel sonuç hızlı bir şekilde hayal kırıklığına uğramış ve kısa süre içinde küskün ve şiddete dönüşen bir toplumdur.

Son olarak, hiç bir popülasyon, iyi niyetli silahlı yabancı işgalcilerin emirlerini almaktan hoşlanmaz; asıl niyetleri ne kadar yardımsever olursa olsun, ve direniş cepleriyle uğraşmak için ağır önlemler, milliyetçi tutkuları ateşleyecek ve yeni muhalefet kaynakları yaratacaktır. ABD'nin son yıllarda neredeyse her yere müdahale ettiği hikaye buydu ve ABD deneyimi benzersiz değildi.

Gerçek olan şu ki ABD'nin bu oldukça açık dersi öğrenmekten aciz göründüğü. Öğrenmediği bir neden de, onun emperyalist tabakalarının maliyetlerinin çoğunu karşıladığı müdahalede bulunduğu ülke iken, ölen ya da yaralanan tek Amerikalıların askerlik hizmetine gönüllü olan kişiler olmasıdır. Ve Amerika Birleşik Devletleri artık borçlanmayla savaşı finanse ettiğinden, ekonomik maliyetler bugün karar verenler tarafından değil, gelecek kuşaklar tarafından karşılanacaktır.